W poiowie XIX wieku rozpoczynaj^ si? komparatystyczne badania, których čelem bylo ustalenie pokrewieňstwa bóstw narodów indoeuro- pejskich — zestawiano wówczas panteon bóstw siowiaňskich z panteonem greckim, rzymskim i indyjskim. W efekcie tych badaň naukowcy doszli wówczas do wniosku, že panteony te wywodzq. si? od národu praindoeuro- pejskiego. Zwolennicy szkoly solarno-mitologicznej, poshiguj^c si? poetyckimi alegoriami, wi^zali istnienie antropomorfícznych bóstw z kultem otaczaj^cej przyrody (D. O. Szepping, A. N. Afanasjew). A. S. Famincyn opieraj^c si? na zasadach dyfiizjonizmu, rozwijal koncepcj? slowianofilsk^. N. I. Kareew bronil zas idei o pierwotnym monoteizmie. Natomiast w koncepcji ewolucjo- nistów, rozwini?tej w latach siedemdziesi^tych i osiemdziesi^tych XIX wieku, postacie bogów wywodz^si? z demonologii ludowej (w Rosji N. F. Sumcow).
Dyfiizjonizm i ewolucjonizm uwidocznili si? równiež w pracach Lubora Niederle i A. N. Weseiowskiego, którzy uwažali, že Slowianie nie rozwin?li mitologii wyžszej, pozostaj^c na poziomie demonologii. Inni badacze odrzucali koncepcje szkoly mitologicznej z innych powodów: przede wszystkim zwracali uwag? na brak faktów i tym samým nie wierzyli w prawdziwošč stawianych hipotez (W. Jagič, H. Machal, L. Lezer or Leže, A. Kiripicznikow).
W pracach badaczy z pocz^tków XX w. (E. W. Aniczkow, N. M. Galkowski, V. J. Mansikka) przeiamywany byl sceptycyzm w stosunku do zastaných žródei, dlatego tež swe prače oparli oni na analizie zachowanych kazaň prawoslawnych ojców košcioia, które dotyczyly przežytków pogaňskich. Opieraj^c si? na nich, badacze ci mimo woli przej?li negatywn^ ocen? religii pogaňskiej jako wiar? rozleglq. i prymitywn^. Aniczkow, bázujíc na pracy Róžnieckiego o Piorunie, wywodz^cej go od germaňskiego Tora, uwažal, že Ruš rotfa si? od drobných božków, natomiast znaczniejsi antropomorfíczni bogowie zapožyczeni byli od Waregów.
W XX w. badacze polscy (H. Lowmiaňski, W. Szafraňski, K. Moszynski) tež uwažali slowiaňskq. religie pogaňskq. za monoteistyczn^, co niew^tpliwie naležy wi^zač z silným wptywem katolicyzmu. Dia nich Piorun jest nie tyle glównym bogiem co bogiem jedynym, pozostali sq. jedynie jego hypostazami.
W Rosji Radzieckiej wojowniczy ateizm na dhigo zatrzymal badania nad religiq. slowiaňskq.. Krytycyzm marksistów zwrócil si? przede wszystkim przeciwko ich glównym wrogom — chrzescijanstwu i islamowi. Jednakže, niedhigo przed rozpocz?ciem drugiej wojny šwiatowej wzroslo zainteresowanie rodzinnymi religiami przedchrzešcijanskimi. Čelem tego nurtu bylo rozbudzenie patriotycznych postaw spolecznych w krajů. Powstaly wówczas cztery koncepcje religii slowianskiej, które w przeciwieňstwie do poprzednich byly opařte nie tyle na materialach historycznych ile na archeologicznych i etnografícznych.
Pierwsza koncepcja zostala rozwini?ta przez czolowych akademików nauki radzieckiej B. D. Grekowa i B. A. Rybakowa. Wedle niej, Slowianie, žyj^c od niepami?tnych czasów na tych samých terenach co obecnie, stworzyli gospodark? opartq. na rolnictwie, podstawy paňstwowošci oraz rozwin?li wspanialy system religijny, który zbližony byl do religii chrzešcijaňskiej.
Drug^ koncepcj? zaproponowal uczony banita prof. Wladimir Propp, twórca semiotyki radzieckiej i inicjator strukturalizmu w Rosji. Wedle niego wszelkie doroczne kalendarzowe šwi?ta rosyjskie zawierajq. szereg wspólnych dla siebie komponentów co jest uwarunkowane wzajemnym podobieňstwem prac rolniczych. Propp zauwažyl, že pierwotna przedchrzešcijaňska religia rosyjska byla religi^ archaicznq. poniewaž w šwi?tach tych nie ma rozwini?tego panteonu bóstw. Dlatego tež doszedl do wniosku, že pierwotna religia rosyjska ich w ogóle nie posiadata (podobnie s^dzili Aniczkow, Niederle i Weselowski). Zarówno Kupajlo (Kupala), Jarylo jak i inni s^Jedynie «niedorozwini?tymi bóstwami». Dlatego tež uwaga profesjonalnych etnografów, etnolingwistów oraz folklorystów zwrócona zostala na demonologi? ludow^.
Pogl^dy Proppa staly si? dodatkowym impulsem dla nurtu starego etnografa rosyjskiego Dmitrija Zelenina, którego badania nad demonologi^ opieraly si? na metodzie retrospektywnej. Jego zwolennikiem byl akad. Nikita I. Tolstoj, prawnuk Lwa Tolstoj a. Byl on twórcq. wpfywowej szkoly etnografii i etnolingwistyki. W ten sposób powstala trzecia koncepcja religii slowianskiej, opieraj^ca si? wyl^cznie na analizie materialów etnografícznych. Metoda ta ujawniala wszystko to co przechowalo si? w kulturze žywej, a to znaczy bez wielkich bogów (bo mianowicie te bogi byli najwi?cej przešladowane przez košciól chrzešcijaňski). Тут sposobem najznamienitsi etnografowie przyj?li tez? o braku wšród Slowian rozbudowanej mitologii a fmkcjonowaniu jedynie demonologii.
Czwarta koncepcja zostala stworzona przez dwóch strukturalistów (co samo w sobie wystarczylo aby si? liczyč frond^) Wjaczeslawa Iwanowa i Wladimira Toporowa. Wyszli oni od ustalenia slowiaňskich imion bogów a nast?pnie zestawili je z imionami, nazwami i indoeuropejskimi mitami. Kolejným krokiem byla rekonstrukcja rozwini?tej mitologii wywodz^cej si? z ogólno- indoeuropejskiej («Mit Podstawowy», walka Pioruna z Wolosem — Welesem, itd.). Metody, którymi si? oni postugiwali w znacznej mierze pochodzify od Lévi-Straussa, uniožliwify one bardzo swobodne ustalenie zwi^zków, co doprowadzilo do bogatej rekonstrukcji, która byla jednak malo wiarygodna. Nie ma prostých dowodów na istnienie walki pomi?dzy Wolosem a Piorunem, ba Wolos, w odróžnieniu od Welesa, jest najprawdopodobniej nowym bogiem, powstalym z transformacji chrzešcijaňskiego šw. Blažej a — bulg. Wlasa.
Ješli chodzi o koncepcj? Rybakowa, to ze wzgl?du na jej znacznq. popularnosč w kr?gach zarówno naukowych jak i (daleko wi?cej) poza- naukowych, zajmuje ona znaczne miejsce w mej ksi^žce. Analizuj? žródla, którymi (poza w^skim kr?giem swojej specjalizacji) nieprofesjonalnie poshigiwat si? Rybakow, jego metody (nieprawdopodobnie przestarzale, wr?cz prymitywne) oraz wnioski (które s^ pochopné, wr?cz anegdotyczne). Jednak nie zamierzam podwažač jego talentu, pot?gi i entuzjazmu.
Istotne jest to, že jego twory stali si? punktem wyjšcia dla neopoganstwa, które w latach siedemdziesi^tych powstalo wsród nowych ruchów religijnych. Ruch ten, wywotany nacjonalizmem zrodzonym z kryzysu prawoslawia, ignorowal realne dane dotycz^ce dawnych kultur i obrz?dów pogaňskich, i rozpocz^t tworzenie nowych kultów i obrz?dów, które po cz?sci s^ zapožyczone z indyjskiej i germaňskiej praktyki kultowej. Čelem ich jest propagowanie barbarzynskiej ideologii pierwotnej, charaktery zuj ^cej si? nienawišci^ do obcoplemieňców, wladczošci^, izolacjonizmem i solidarnošci^ nacjonalistycznq.. Wspólczesne hasla ekologiczne (szacunek do przyrody) tworz^ u nich jedynie pozór wyrzeczenia si? pryncypiów i norm cywilizacji.
